संधी:-व्यंजनसंधी

/ मराठी व्याकरण

दोन व्यंजने किंवा या दोन व्यंजनापैकी दूसरा वर्ण स्वर असेल तर त्याला मिळून तयार होणार्‍या संधीला व्यंजनसंधी असे म्हणतात.

व्यंजनसंधीचे खालील प्रमाणे  प्रकार आहेत.

१) प्रथम व्यंजन संधी –

काही ठिकाणी संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण मृदु व्यंजन असेल म्हणजेच  ग, ज, ड, द्, ब  यांच्यापैकी असेल तर संधी होत असतांना त्याच्या जागी त्याच वर्गातील पहिले कठोर व्यंजन -क, च, ट, त, प येऊन संधी होते त्याला प्रथम व्यंजन संधी असे म्हणतात.

उदा.

आपत्काल = आपद्+काल

विपत्काल = विपद्+काल

वाक्पति = वाग्+पति

वाक्तांडव = वाग्+तांडव

२) तृतीय व्यंजन संधी –

काही ठिकाणी संधी होत असतांना  पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण क, च, ट, त, प यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास त्यापासून संधी होत असतांना त्या वर्णाचे जागी त्याच वर्गातील तृतीय व्यंजन म्हणजेच – ग,ज,ड,द,ब  येते या संधीला तृतीय व्यंजन संधी असे म्हणतात.

उदा.

सदाचार- सत्+आचार

दिग्विजय – दिक्+ विजय

आजादी – अच्+ आदी

सदानंद-  सत्+आनंद

३) अनुनासिक संधी –

काही ठिकाणी संधी होत असतांना पहिल्या पाच वर्गातील  (क, च, ट, त, प ) कोणत्याही व्यंजनापूढे अनुनासिक आल्यास पहिल्या व्यंजनाबद्दल त्याच्यात वर्गातील अनुनासिक (ड, त्र, ण, न, म) येऊन संधी होते, यालाच ‘अनुनासिक संधी’ असे म्हणतात.

उदा.

चिन्मय- चित्+ मय

वाड्निश्चय – वाक्+निश्चय

षण्मास – षट्+मास

जगन्नाथ – जगत्+नाथ

४) ची विशेष व्यंजन संधी –

१)  जर त या व्यंजनापुढे च किंवा छ हे वर्ण आले तर त बद्दल च येतो.

उदा.- उच्छेद- उत्+ छेद

२) जर त या व्यंजनापुढे ट किंवा ठ  हे वर्ण आले तर त बद्दल ट येतो.

उदा.- तट्टीका – तत्+ टीका

३)  जर त या व्यंजनापुढे ज किंवा झ  हे वर्ण आले तर त बद्दल ज येतो.

उदा.- सज्जन- सत् + जन

४)  जर त या व्यंजनापुढे ल् हा वर्ण आला तर त बद्दल ल् येतो.

उदा.- तल्लीन – तत्+ लीन

५)  जर त या व्यंजनापुढे श हा वर्ण आला तर त बद्दल च होतो व पूढील श बद्दल छ येतो

उदा.-उच्छिष्ट -उत् + शिष्ट

६) जर त या व्यंजनापुढे ह वर्ण आला तर त बद्दल द् होतो व पूढील ह् बद्दल ध् येतो.

उदा.-तध्दित- तत्+ हित

५) ची संधी

जर ‘म्’ पुढे स्वर आल्यास तो स्वर म मध्ये मिसळून जातो पण व्यंजन आले तर  ‘म्’ चा लोप होऊन मागील अक्षरांवर अनुस्वार किंवा बिंदू येतो.

उदा.- संगती – सम्+गती

६) ची संधी

 जर ‘छ’ पूर्वी ऱ्हस्व स्वर आला असेल  तर त्या दोघांमध्ये ‘च्’ हा वर्ण येतो.

उदा. रत्नछाया-  रत्न+छाया

७) काही विशेष नियम

१) प्रथम पदाच्या शेवटी पहिल्या रांगेतील कठोर वर्ण (क, च, ट, त, प ) आले आणि परत त्यापुढे कठोर वर्ण आले तर पहिला कठोर वर्ण तसाच राहतो आणि पुढील वर्णाबरोबर संधी होते.

उदा.- उत्तम – उत् + तम

Share this Post