क्रियापद
ज्या क्रियावाचक शब्दामुळे वाक्याचा अर्थ पूर्ण होतो अश्या क्रियावाचक शब्दाला क्रियापद असे म्हणतात.
उदा. गणेश रोज खेळायला जातो.
आम्ही शाळेत रोज प्रार्थना म्हणतो.
रविवारी मी मित्रांसोबत खेळायला जातो.
राजेश रोज व्यायाम करतो.
धातु
क्रियापदांमध्ये प्रत्ययाशिवाय जे मूळ शब्द येतात त्या शब्दांना धातु असे म्हणतात.
उदा. दे, कर, बोल, ये, जा, उठ, बस, खा, पी, इत्यादी.
धातुसाधीते/ कृदंते
धातुला विविध प्रत्यय लागून क्रिया अपुरी आहे हे दाखविणार्‍या शब्दांना ‘धातुसाधीत’ किंवा ‘कृंदते’ असे म्हणतात.
धातुसाधीते वाक्याच्या शेवटी येत नाहीत ते वाक्याच्या सुरूवातीला किंवा वाक्याच्या मध्ये येतात.
धातुसाधीते नाम, विशेषण किंवा क्रियाविशेषणाचे काम करतात.
फक्त संयुक्त क्रियापदातच धातुसाधीते क्रियापदाचे काम करते.
उदा.
क्रियापदे- केले, करतो, बसला, लिहितो, खातो.
धातुसाधिते- करून, बसता, लिहून, खतांना, खाणारी, लिहितांना, बोलतांना.
हसणे आरोग्यासाठी चांगले असते. (हसणे -धातुसाधीत, असते-क्रियापद)
त्यांच्या घरात खाणारी माणसे पुष्कळ आहेत. (खाणारी-विशेषण, खाणारी-धातुसाधीत, आहेत-क्रियापद)
विमान आकाशातून जाताना मी पाहिले. (जाताना – क्रियाविशेषण, जाताना -धातुसाधीते, पाहिले–क्रियापद)
त्याचे हसणे लांबूनच ऐकूआले. (हसणे – नाम, हसणे-धातुसाधीत, आले–क्रियापद)
क्रियापदांचे प्रकार :
क्रियापदाचे खालीलप्रमाणे मुख्य प्रकार पडतात.
सकर्मक क्रियापद
अकर्मक क्रियापद
१) सकर्मक क्रियापद –
ज्या वाक्याचा अर्थ पूर्ण होण्यासाठी जेव्हा कर्माची गरज असते, तेव्हा त्या क्रियापदाला त्या वाक्यातील सकर्मक क्रियापद असे म्हणतात.
उदा.
आजी गोष्ट सांगते.
बगळा मासा पकडतो.
अनिल सायकल चालवतो.
महेश आंबा खातो.
सुरेश गाणे गातो.
सोनाली पोहे खाते.
( कर्त्याला ने प्रत्यय जोडून वाक्य भूतकाळी करावे तसे झाल्यास ते वाक्य सकर्मक आहे हे समजावे अन्यथा अकर्मक समजावे.)
२) अकर्मक क्रियापद –
ज्या क्रियापदांचा अर्थ पूर्ण होण्यासाठी कर्मांची आवश्यकता नसते, म्हणजे क्रिया कर्त्यापासून सुरू होते व कर्त्यापाशीच थांबते त्यांना ‘अकर्मक क्रियापदे’ असे म्हणतात.
उदा.
मी बागेत पडलो.
तो बसला.
कानात वारे शिरले.
तो मोठ्याने हसला.
तो दररोज शाळेत जातो.
(जेव्हा क्रिया कोणावर होते व क्रिया करणारा/करणारी कोण असे प्रश्न विचारले असता दोन्ही प्रश्नांचे उत्तर हे एकच सारखीच मिळतात त्याला ‘अकर्मक क्रियापद’ असे म्हणतात.)
क्रियापदांचे इतर प्रकार :
व्दिकर्मक क्रियापदे –
ज्या वाक्यातील क्रिया ही कर्त्यांकडून एकाच वेळी दोन घटकांवर घडते किंवा ज्या क्रियापदास दोन कर्म लागतात अशा क्रियापदास ‘व्दिकर्मक क्रियापद’ असे म्हणतात.
उदा.
आजीने नातीला गोष्ट सांगितली. (आजी – कर्ता, नातीने – अप्रत्यक्ष कर्म, गोष्ट- प्रत्यक्ष कर्म, सांगितले- व्दिकर्मक क्रियापद)
गुरुजी विधार्थ्यांना भूगोल शिकवितात.
मुलीने भिकाऱ्यांना पैसे दिले.
प्रत्यक्ष कर्म-प्रत्यक्ष कर्म हे नेहमी वस्तूवाचक असते व त्याची विभक्ती ही प्रथमा/ व्दितिया असते.
अप्रत्यक्ष कर्म-अप्रत्यक्ष कर्म हे नेहमी व्यक्तिवाचक असते व त्याची विभक्ती ही नेहमी चतुर्थी असते.
उभयविध क्रियापदे –
एकच क्रियापद हे दोन वेगवेगळ्या वाक्यात जेव्हा सकर्मक व अकर्मक असे दोन्ही प्रकारे वापरता येते तेव्हा त्यास ‘उभयविध क्रियापद’ असे म्हणतात.
उदा.
त्याने हात कापला. (सकर्मक क्रियापद)
त्याचा हात कापला. (अकर्मक क्रियापद)
त्याने घराचे दार उघडले. (सकर्मक क्रियापद)
त्यांच्या घराचे दार उघडले. (अकर्मक क्रियापद)
अपूर्ण विधान क्रियापद –
जेव्हा एखाद्या वाक्यात क्रियापद असूनही त्या वाक्याचा अर्थ पूर्ण होत नाही तेव्हा अशा क्रियापदास ‘अपूर्ण विधान क्रियापद’ असे म्हणतात. अशावेळी वाक्याचा अर्थ पूर्ण होण्यासाठी क्रियापदाशिवाय ज्या शब्दांची गरज असते त्या शब्दांना ‘विधान पूरक’ किंवा ‘पूरक’ असे म्हणतात.
उदा.
भरत झाला.
भरत राजा झाला. (राजा–विधानपूरक)
मुलगी आहे.
मुलगी हुशार आहे. (हुशार-विधानपूरक)
(नामाबद्दल अधिक माहिती सांगणारा शब्द जर नामापूर्वी आला तर त्याला विशेषण म्हणतात आणि नंतर आला तर त्याला पूरक/विधक पूरक असे म्हणतात.)
संयुक्त क्रियापद –
वाक्याचा अर्थ पूर्ण करण्यासाठी कधी कधी मुख्य क्रियावाचक शब्दाला दुसऱ्या एखाद्या क्रियापदाचे साहाय्य घ्यावे लागते तेव्हा अशा दोन शब्दांच्या मिळून बनलेल्या क्रियापदांना संयुक्त क्रियापद असे म्हणतात.
म्हणजेच धातुसाधीत व सहाय्यक क्रियापद यांनी मिळून बनलेल्या क्रियापदास ‘संयुक्त क्रियापद’ असे म्हणतात. मात्र या दोन्ही शब्दांमधून कोणत्याही एकच क्रियेचा बोध होणे आवश्यक आहे.
(धातुसाधीत+सहाय्यक क्रियापद= संयुक्त क्रियापद)
उदा.
मुले खेळू लागली. (खेळू-धातुसाधीत, लागली-सहाय्यक क्रियापद)
बाळ एवढा आंबा खाऊन टाक. (खाऊन-धातुसाधीत, टाक-सहाय्यक क्रियापद)
सिद्ध क्रियापद –
क्रियापदांमध्ये मूळ धातूला सिद्ध धातू असे म्हणतात, व या सिद्ध धातूना प्रत्यय लागून तयार होणार्‍या क्रियापदाला ‘सिद्ध क्रियापद’ असे म्हणतात.
सिद्ध धातू- जा, ये, कर, ऊठ, बस
उदा.
तो दररोज व्यायाम करतो.
ती खूप अभ्यास करते.
आम्ही रविवारी फिरायला जातो.
आम्ही सकाळी लवकर उठतो.
साधीत क्रियापद –
विविध जातींच्या (नाम, विशेषण, धातू आणि अव्यय ) शब्दांपासून तयार होणार्‍या धातूंना ‘साधीत धातू’ असे म्हणतात व अशा साधीत धातुंना प्रत्यय लागून तयार होणार्‍या क्रियापदांना ‘साधीत क्रियापदे’ असे म्हणतात.
उदा.
आण-आणव-आणवली
पाणी-पाणाव-पाणावले.
खाली -खालाव -खालावत /ली /ले /तील
हात-हाताळ-हाताळणे/ते/ तो/तात.
स्थिर-स्थिराव-स्थिरावतो/ला/वेल.
उदा.
गावाकडील माणसे आता बरीच पुढारली.
तो बांधकाम व्यवसायात स्थिरावला.
आम्ही ही पुस्तके पुण्याहून आणवली.
लहान मुलांनी मोबाइल जपून हाताळावा.
आईच्या आठवणीने तिचे डोळे पाणावले.
प्रायोजक क्रियापदे –
एखाद्या वाक्यात जेव्हा कर्ता ती क्रिया स्वत: करीत नसून दुसर्‍या कोणाकडून करवून घेत आहे किंवा करावयास लावीत आहे असा अर्थ व्यक्त होतो तेव्हा त्या क्रियापदास ‘प्रायोजक क्रियापद’ असे म्हणतात.
उदा.
श्याम घोड्याला पळवितो.
आजोबा मुलांना हसवतात.
आई बाळाला निजविते.
तो गुरे चारतो.
शक्य क्रियापद / सामर्थ्यदर्शक क्रियापद –
वाक्यामधील ज्या क्रियापदाव्दारे कर्त्याच्या ठिकाणी क्रिया करण्याचे सामर्थ्य व्यक्त होते किंवा कर्त्याकडून ती क्रिया करण्याची शक्यता व्यक्त होते. त्या क्रियापदाला शक्य /सामर्थ्यदर्शक क्रियापदे असे म्हणतात.
उदा.
मला आता थोडे चालविते.
त्या आजारी मुलालाआता थोडे बसवते.
सचिनला आता काम करविते.
अनियमित/गौण क्रियापद –
काही क्रियापदांमधील धातू निश्चितपणे सांगता येत नाहीत किंवा ज्या धातूंना काळांचे व अर्थाचे सर्व प्रत्यय न लागता ते थोडया वेगळ्याच प्रकारे चालतात अशा धातूंना ‘अनियमित/गौण क्रियापद’ असे म्हणतात.
उदा. आहे, नाही, नव्हे, पाहिजे, नको, नये इत्यादी.
मला सायकल पाहिजे
गुरुजी शाळेत नाहीत.
बागेत जाऊ नको.
परमेश्र्वर सर्वत्र आहे.
मुलांनी सारखे खेळू नये.
असे वागणे बरे नाही .
भावकर्तुक क्रियापदे –
जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाचा मूळ अर्थ किंवा भाव हाच त्यांचा कर्ता मानावा लागतो म्हणजेच कर्ता हा त्या क्रियापदातच सामावलेला असतो अशा क्रियापदांना ‘भावकर्तृक क्रियापद’ असे म्हणतात.
उदा.
शेतात पोहचेपर्यंत उजाडले.
मी घरी पोहचेपर्यंत सांजावले.
आज दिवसभर सारखे गडगडते.
करणरूप क्रियापद –
वाक्यामध्ये ज्या क्रियापदांमधून होकार दर्शविला जातो त्या क्रियापदांना करणरूप क्रियापद असे म्हणतात.
उदा.-
सतत अभ्यास करावा.
मुलांनो खेळायला जावा.
रोज व्यायाम करावा.
अकरणरूप क्रियापद –
वाक्यामध्ये ज्या क्रियापदांमधून नकार दर्शविला जातो त्या क्रियापदांना अकरणरूप क्रियापद असे म्हणतात.
उदा.-
बाहेर जाऊ नका.
मद्यपान करू नये.
उन्हात खेळू नका.
क्रियापदाचे पुढीलप्रमाणे चार अर्थ आहेत.
१) स्वार्थ
२) विध्यर्थ
३) आज्ञार्थ
४) संकेतार्थ
१) स्वार्थ
ज्या वाक्यातील क्रियापदावरून केवळ एखाद्या विशिष्ट काळाचा बोध होतो व आज्ञा, विधी, किंवा संकेत वगेरे अर्थाचा बोध न होता क्रियापदाचा केवळ स्वतःचा अर्थ तेवढाच लक्षात येतो तेंव्हा त्याला स्वार्थी क्रियापद असे म्हणतात. स्वार्थी वाक्यात धातूला शक्यतो ता / ती / तो / ते / ला /लो / ली / ले / ईल यापैकी एखादा प्रत्यय असतो.
उदा
मुले क्रिकेट खेळतात.
महेश घरी गेला.
सुरेशने अभ्यास केला.
२) विध्यर्थ
जेंव्हा एखाद्या वाक्यातील क्रियापदाच्या स्वरूपावरून विधी म्हणजे कर्तव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा, तर्क यांचा बोध होतो तेव्हा त्या क्रियापदास विध्यर्थी क्रियापद असे म्हणतात.
उदा :
मुलांनी मोठ्यांचा आदर करावा. ( कर्तव्य )
या वर्षी पाऊस चांगला पडेल. ( शक्यता )
आता घरी जाऊया. (इच्छा)
३) आज्ञार्थ
जेंव्हा एखाद्या क्रियापदाच्या रूपावरून आज्ञा करणे किंवा मागणे, आशीर्वाद देणे, प्रार्थना करणे, विनंती करणे ,सल्ला किंवा उपदेश करणे या गोष्टीचा अर्थबोध होत असेल तेंव्हा त्या वाक्यातील क्रियापद हे आज्ञार्थी क्रियापद असते.
उदा :
सदा सुखी राहा. (आशीर्वाद )
नेहमी खरे बोलावे . (उपदेश )
माझे एवढे काम करा. (विनंती )
४) संकेतार्थ
जेंव्हा क्रियापदाच्या रूपावरून संकेत म्हणजे अट घातली आहे असे स्पष्ट होते तेंव्हा त्या वाक्यातील क्रियापद हे संकेतार्थी क्रियापद असते.अशी वाक्य जोडण्यासाठी शक्यतो जर-तर , म्हणजे , की यासारख्या उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग केला जातो.
उदा
मी जर पुण्याला गेलो, तर पुस्तक आणीन.
मी जर स्पर्धेत भाग घेतला, तर पहिला क्रमांकाचे बक्षीस मिळवीन.
पाऊस आला असता, तर पेरणी केली असती.