क्रियाविशेषण अव्यय
क्रियापदाविषयी विशेष माहिती देणाऱ्या शब्दाला क्रियाविशेषण असे म्हणतात. ज्याप्रमाणे विशेषण हे नामाबद्दलची विशेष माहिती देते, त्याचप्रमाणे क्रियाविशेषण हे क्रियापदाबद्दल विशेष माहिती देते.
क्रियाविशेषण अव्ययांचे खालीलप्रमाणे मुख्य दोन प्रकार पडतात.
अ) अर्थावरून
ब) स्वरूपावरून
अ) अर्थावरून पडणारे प्रकार
१) कालवाचक क्रियाविशेषण अव्यय
कालवाचक क्रियाविशेषण अव्ययांचे तीन प्रकार पडतात.
अ. कालदर्शक –
वाक्यामध्ये क्रिया केव्हा घडली याची वेळ दर्शविणाऱ्या क्रियाविशेषणांना ‘कालदर्शक’ क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
उदा. आधी, आता, सद्य, तूर्त, हल्ली, काल, उद्या , परवा, लगेच, केव्हा, जेव्हा, पूर्वी, मागे, रात्री, येरवाळी,इतक्यात, अगोदर, प्रथम, दिवसा इत्यादि.
• मी काल बागेत गेलो होतो.
• मी उदया मुंबईला जाईन.
• मामा उद्या येणार आहे.
• तू गावी केव्हा जाणार आहेस ?
ब. सातत्यदर्शक –
वाक्यातील क्रियेचे सातत्य किंवा अखंडपणा दर्शविणार्‍या शब्दांना ‘सातत्यदर्शक’ क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
उदा. नित्य, सदा, सर्वदा, नेहमी, दिवसभर, आजकाल, हमेशा, सदोदित, सर्वकाळ.
• सुसंगती सदा घडो.
• आजकाल तू अभ्यास करत नाहीस.
• तुषार नेहमी शाळेत उशिरा येतो.
• दिवसभर पाऊस उडालाच नाही.
क. आवृत्तीदर्शक –
वाक्यात घटनेची पुनरावृत्ती दर्शविणार्‍या शब्दांना ‘आवृत्तीदर्शक’ क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
उदा. फिरून, वारंवार, दररोज, पुन:पुन्हा, सालोसाल, क्षणोक्षणी, एकदा, दोनदा, दरसाल.
• दरसाल इथे जत्रा भरते.
• राधा क्षणोक्षणी चुकत होती.
• आई दररोज मंदिरात जाते.
• वर्षातून एकदा आम्ही गावी जातो.
२) स्थलवाचक क्रियाविशेषण अव्यय
ज्या क्रियाविशेषणाव्दारे क्रियेच्या स्थळ किंवा ठिकाणाचा बोध होतो त्या क्रियाविशेषण अव्ययास स्थलवाचक क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
स्थळवाचक क्रियाविशेषण अव्ययाचे दोन प्रकार पडतात.
अ. स्थितीदर्शक –
अशा वाक्यांमध्ये क्रियापद स्थितीदर्शक असते.
उदा. येथे, तेथे, जेथे, वर, खाली, कोठे, मध्ये, अलीकडे, पलीकडे, मागे, पुढे, जिकडे-तिकडे, सभोवताल इत्यादि.
• नदीच्या पलीकडे एक मंदिर आहे.
• गाडी तिकडे उभी केली आहे.
• तो खाली बसला.
ब. गतिदर्शक –
अशा वाक्यांमध्ये क्रियापद हालचाल / गतिदर्शक असते.
उदा. इकडून, तिकडून, मागून, पुढून, वरून, खालुन, लांबून, दुरून.
• शाळेत जातांना दुरून गुरुजी दिसले.
• घरी जातांना इकडून ये.
• सापाला घाबरून महेश दूर पळाला.
३) रीतिवाचक क्रियाविशेषण अव्यय –
वाक्यातील क्रिया कशी घडते किंवा क्रिया घडण्याची पद्धत / रीत दाखविण्यासाठी जे शब्द वापरतात त्यांना ‘रीतिवाचक क्रियाविशेषण अव्यय’ असे म्हणतात.
रीतिवाचक क्रियाविशेषण अव्ययाचे तीन प्रकार पडतात.
अ) प्रकारदर्शक –
उदा. सावकाश, असे, तसे जसे, कसे, उगीच, व्यर्थ, फुकट, आपोआप, मुद्दाम, जेवी, तेवी, हळू, जलद इत्यादी.
• महेश जलद धावतो.
• दार आपोआप झाकले.
• सगळा वेळ फुकट गेला.
ब) अनुकरणदर्शक –
उदा. झटकन , पटकन , पटापट, टपटप, चमचम, बदाबद, धपाधप , वटवट,खळखळ, पटदिशी इत्यादी.
• पावसाआधी शेतीतील कामे पटापट आवरून घेतली.
• पाणी खळखळ वाहते.
• तो खूप वटवट करत होता.
क) निश्चयदर्शक –
उदा. खचित, खरोखर, नक्की, खुशाल, निखालस इत्यादी.
• मामा वाढदिवसाला नक्की येणार.
• तू खुशाल घरी जा.
• सांगितल्याप्रमाणे तो खरोखर आला.
४) परिमाणवाचक/ संख्यावाचक क्रियाविशेषण अव्यय –
वाक्यामध्ये काही क्रियाविशेषण ही क्रिया किती वेळा घडली किंवा क्रियेच्या परिमाणाचा बोध करून देतात, अशा क्रियाविशेषण अव्ययास परिमाणवाचक क्रियाविशेषण अव्यय असे म्हणतात.
अ) संख्यावाचक- पहिला, दुसरा, तिसरा, दुप्पट, चौपट इत्यादी.
महेश वर्गात पहिला आला.
ब) आधिक्यवाचक- अतिशय, पुष्कळ, अधिक, फार, जास्त , भरपूर इत्यादी.
माझ्याकडे भरपूर पुस्तके आहेत.
क) पर्याप्तीवाचक- बरोबर, बस, पुरेसा, पुरे.
एवढे धान्य पुरेसे आहे.
ड) श्रेणीवाचक- क्रमाने, क्रमश:
क्रमाने रांग करा.
ई) अपकर्षवचक – कमी, जास्त, किंचित, जरा, काहीसा, थोडा, क्वचित, अत्यंत, अगदी, बिलकुल, मुळीच, भरपूर, अतिशय, मोजके, पूर्ण इत्यादी.
रेखा काहीशी घाबरट आहे.
५) प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण अव्यय –
वाक्यामधील ज्या क्रियाविशेषणांचा वापर प्रश्न विचारण्यासाठी होतो म्हणजेच ज्या क्रियाविशेषणांपासून प्रश्नाचा बोध होतो त्या क्रियाविशेषणाला प्रश्नार्थक क्रियाविशेषण असे म्हणतात.
उदा.
• तू पुण्याला जाणार आहेस का?
• तू चहा घेणार का?
• आपण उद्या सिनेमाला जायचं का?
• तू केव्हा आलास?
६) निषेधार्थक क्रियाविशेषण अव्यय –
वाक्यामधील ज्या क्रियाविशेषणांद्वारे नकार किंवा विरोध दर्शविला जातो त्या क्रियाविशेषणांना निषेधार्थक क्रियाविशेषण असे म्हणतात.
उदा.न , ना इत्यादी
• त्याने आपल्याला खरे सांगितले तर ना !
• तू न भेटलेलच चांगलं.
ब) स्वरूपावरून पडणारे प्रकार
१) सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यय –
वाक्यामध्ये काही मूळ शब्द असतात ज्यांना उपसर्ग किंवा प्रत्यय नसतो जेव्हा अशा मूळ शब्दांचा म्हणजेच जे शब्द मुळातच क्रियाविशेषण आहेत अशांचा जेव्हा क्रियाविशेषण म्हणून उपयोग होतो तेव्हा त्या अव्ययांना ‘सिद्ध क्रियाविशेषण अव्यय’ असे म्हणतात.
उदा. मागे, पुढे, येथे, तेथे, आज, हळू , लवकर इत्यादी.
• तो पुढे गेला.
• तू हळूहळू ये .
• तू पुढे चालत जा.
• आम्ही येथे थांबतो.
२) साधित क्रियाविशेषण अव्यय –
नाम, विशेषण, क्रियापद, शब्दयोगी अव्यय यांच्यापासून झालेल्या क्रियाविशेषणांना ‘साधित क्रियाविशेषण’ असे म्हणतात.
साधित क्रियाविशेषणांचे दोन प्रकार पडतात.
१) साधित क्रियाविशेषण अव्यय –
• नामसाधीत: रात्री, दिवसा, सकाळी, व्यक्तिश, वस्तूत:
• सर्वनामसाधीत: त्यामुळे, यावरून, कित्येकदा,
• विशेषणसाधीत: मोठयाने, एकदा, इतक्यात, एकत्र.
• धातुसाधीत: हसू, हसत, हसतांना, पळतांना, खेळतांना
• अव्ययसाधीत: कोठून, इकडून, खालून, वरून.
• प्रत्यय सधीत: शास्त्रदृष्ट्या, मन:पूर्वक, कालानुसार.
उदा.
• तो सकाळी आला.
• तिने मोठ्याने हाक मारली.
• त्याने हे काम मन:पूर्वक केले.
• त्याला त्यामुळे घरी पाठवले.
• धबधबा वरून कोसळत होता.
• आम्ही एकत्र सराव करतो.
२) सामासिक क्रियाविशेषण अव्यय –
वाक्यामध्ये जेव्हा काही जोडशब्द किंवा सामासिक शब्द क्रियाविशेषण अव्ययाचे काम करतात तेव्हा अशा शब्दांना सामासिक क्रियाविशेषण अव्यय म्हणतात.
उदा. गावोगाव, गैरहजर, गैरकायदा, दररोज, प्रतिदिन, रात्रंदिवस, समोरासमोर, घरोघर, यथाशक्ती, आजन्म, हरघडी इत्यादी.
• रमेश रात्रंदिवस अभ्यास करतो.
• त्यांनी गावोगाव फिरून समाजप्रबोधन केले.
• पाऊस दररोज पडतो.