वृत्ते-जाती किंवा मात्रावृत्ते

/ मराठी व्याकरण

मात्रावृत्ते–

ज्या कवितेच्या चरणात अक्षराचे व गणांचे बंधन न पाळता फक्त मात्रांचे बंधन पळाले जाते त्यास त्यास ‘मात्रावृत्त’ किंवा ‘जाती’ असे म्हणतात. मराठीत ज्यांना आपण ‘पदे’ म्हणतो त्यांचा समावेश मात्रावृत्तांत होतो. मात्रावृत्तांत पदांशिवाय अनेक प्रकारच्या पद्यरचना आढळतात. कटाव,फटके,भूपाळ्या व आरत्या, तान्ह्या मुलांसाठी रचलेली अंगाई  – गीते व पाळणे , शूरवीरांच्या कीर्तीचे गाइले जाणारे पोवाडे व समरगीते, तरुणांच्या प्रेमांची चित्रणे करणा-या लावण्या अशांचा समावेश मात्रावृत्तांतच होतो.    

चरणातील मात्रा मोजताना केव्हा केव्हा आठ मात्रांचा किंवा सका मात्रांचा असे गट किंवा गण पडतात.

पद्म-आठ मात्रांच्या गटाला पद्म असे म्हणतात (पद्म = कमळ . कमळाला आठ पाकळ्या असतात) व              ते ‘प’ या अक्षराने दाखविले जाते.

भृंग- सहा मात्रांच्या गटाला ‘भृंग’ म्हणतात .(भृंग = भुंगा. भुंग्याला सहा पाय असतात.) हा गट ‘भृ’ या अक्षराने दाखवितात.

कवळलिंब-चार किंवा पाच मात्रांच्या गटांना ‘क’ (कवळलिंब) म्हणतात.

आवर्तन- मात्रावृत्ताच्या चरणात पद्माचा किंवा भृंगाचा एकच गट न येता अनेक गट येतात त्यांना आवर्तन म्हणतात  

मात्रावृत्ताचे पुढीलप्रमाणे प्रकार पडतात.

१) दिंडी

२) आर्या

३) जीवनलहरी

४) पादाकुलक

५) चंद्रकांत

६) सूर्यकांत

७) साकी

८) नववधू

९) फटका     

१०) उद्धव

११) बालानंद

१२) भूपतिवैभव

१३) अक्रूर

१४) केशवकरणी

१५) मुद्रिका

१६) प्रणयप्रभा

१) दिंडी

  एकूण मात्रा १९ (९ + १०)

यती- ९ व्या मात्रेवर

उदा-पो  र  खा  टे  व  र  मृ  त्यु  च्या  च  दा  राएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_   U   _   _   U  U  _   U    _   U    _   _ १९
मात्रा२   १   २    २  १    १  २   १    २   १    २    २
उदा-कु  णा  ग  रि  बा  चा त  ळ  म  ळे  बि  चा  राएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU    _   U   U   _   _  U   U   U   _   U   _    _१९
मात्रा१     २    १   १   २   २   १   १    १   २   १    २   २

२) आर्या

एकूण मात्रा ३०  (१२ + १८)

यती- १२ व्या मात्रेवर

उदा-सु  श्लो  क  वा  म  ना  चा  अ  भं  ग  वा  णी  प्र  सि  द्ध  तु  क  या  चीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    _    U    _   U    _   _   U  _   U   _   _   U   _    U   U   U  _   _३०
मात्रा२    २    १    २   १    २   २   १   २  १    २   २   १   २    १    १    १   २   २
उदा-ओ  वी  ज्ञा  ने  शा  ची   आ  णि  क  आ  र्या  म  यू  र  पं  ता  चीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    _    _    _   _    _    _    U    U    _   _    U   _   U  _   _   _३०
मात्रा २   २    २    २   २    २    २  १     १     २   २    १   २   १   २  २   २  

३) जीवनलहरी

एकूण मात्रा १२ (६ + ६ )

यती- १२ व्या मात्रेवर

उदा-न  ग  रा  ति  ल  स  द  नां  तु  निएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU  U  _   U   U   U   U  _   U   U१२
मात्रा१   १   २  १   १    १   १    २  १   १
उदा-ल  ख  ल  ख  ती  ला  ख  दि  वेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU  U  U    U   _   _     U   U    _१२
मात्रा१   १    १   १   २   २    १   १    २
उदा-क्ष  ण  भ  र  की  स्थि  र  झा  लेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU  U   U  U  _     U    U  _   _१२
मात्रा१   १    १   १  २    १   १    २   २
उदा-उ  ल्कां  चे   दि  व्य  थ  वेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    _      _    _   U   U   _१२
मात्रा२   २     २    २     १   १    २

४) पादाकुलक

एकूण मात्रा

१६ (८ + ८ ))

यती- ८ व्या  मात्रेवर

उदा-हि  र  वे  हि  र  वे  गा  र  गा  लि  चेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU  U  _   U   U   _   _  U  _   U   _१६
मात्रा१   १   २  १   १    २   २   १  २   १   २
उदा-ह  रि  त तृ  णा च्या   म  ख  मा  ली चेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU  U  U    U   _   _   U   U    _  _   _१६
मात्रा१   १    १   १   २   २    १   १    २   २   २
उदा-त्या सुं द  र  म  ख  मा  ली  व  र  तीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_   _   U  U  U   U  _   _    U  U  _१६
मात्रा२   २  १   १    १   १  २   २   १   १  २
उदा-फु  ल रा णी ही  खे  ळ  त  हो  तीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU   U  _   _   _   _   U   U   _   _१६
मात्रा१   १   २   २   २    २  १   १   २   २

५) चंद्रकांत

एकूण मात्रा  २६ (८+८+८+२ )

यती- ८ व्या आणि १६  मात्रेवर

उदा-प  ती  त  पा  व  न  ना  म  ऐ  कु  नी  आ  लो  मी  दा  राएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU   _   U   _   U  U   _   U  _  U    _   _   _   _   _   _२६
मात्रा१   २   १   २   १   १    २   १   २   १   २   २  २   २  २   २
उदा-प  ती  त  पा  व  न  न  हो  सि  म्ह  णु  नी  जा  तो   मा  घा  राएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU   _   U   _   U  U  U  _  U   U     U   _   _   _     _    _   _२६
मात्रा१   २   १   २   १   १    १  २   १   १     १   २   २  २     २   २    २

६) सूर्यकांत

एकूण मात्रा  २७ (८+८+८+३)

यती- ८ व्या आणि १६  मात्रेवर

उदा-झा  क  ळु  नी  ज  ळ   गो  ड  का  ळि  मा  प  स  री  ला  टां  व  रएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    U    U   _   U   U   _    U   _   U     _   U   U   _   _   _   U  _२७
मात्रा२    १    १   २    १    १    २   १   २   १    २     १    १   २   २   २    १   २
उदा-पा  य  टा  कु  नी  ज  ळा  त  ब  स  ला  अ  स  ला  औ  दुं  ब  रएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_   U   _   U   _    U   _   U   U   U  _   U   U   _   _     _  U  _२७
मात्रा२   १   २   १    २    १    २   १    १   १   २  १    १    २   २    २  १   २

७) साकी

एकूण मात्रा  २८  (८+८+८+४)

यती- १६  मात्रेवर

उदा- न  व्या  म  नू  ति  ल  न  व्या  द  मा  चा  शू  र  शि  पा  ई  आ  हेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU    _    U   _  U   U   U   _    U   _   _   _    U  U   _   _   _   _२८
मात्रा१    २    १    २   १    १   १   २    १   २   २   २   १    १   २   २   २   २
उदा-को  ण  म  ला  व  ठ  णी  ला  आ  णू  श  क  तो  ते  मी  पा  हेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    U    U   _   U  U  _   _    _    _   U    U   _   _   _   _   _२८
मात्रा२     १    १    २   १  १  २   २    २    २  १     १    २   २   २   २   २

८) नववधू

एकूण मात्रा  १६ (ध्रुवपद- २ + ८ + ६ , अंतरा- ८ + ८ )

यती- १०  मात्रेवर

उदा-न  व  व  धू  प्रि  या  मी  बा  व  र  तेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU   U  U  _  U   _   _    _   U  U  _१६
मात्रा१    १   १  २  १    २  २    २   १   १   २
उदा- ला  ज  ते   पु  ढे  स  र  ते  फि  र  तेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_     U   _   U  _  U   U  _  U   U  _१६
मात्रा२     १   २   १   २  १    १  २  १  १   २

९) फटका     

एकूण मात्रा  ३० (८+८+८+६)

यती-  ८, १६,२४ व्या  मात्रेवर

उदा-भ  ल्या  मा  ण  सा  द  स  ला  खा  ची  गो  ष्ट  सां  ग  तो  वि  स  रु  न  कोएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU   _       _    U   _    U   U   _   _    _    _    U   _    U   _   U   U   U   U   _३०
मात्रा १   २      २   १   २  १   १    २   २  २   २   १   २   १   २   १    १   १    १  २
उदा-सं  सा  रा  म  धि  ऐ  स  आ  पु  ला  उ  गा  च  भ  ट  क  त   फि  रू  न  कोएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    _   _    U   U  _  U    _   U   _    U   _  U   U   U  U   U  U    _   U   _३०
मात्रा२    २   २  १   १  २  १   २   १   २    १  २  १   १   १   १   १   १   २   १   २

१०) उद्धव

एकूण मात्रा  – १४  (२ + ८ + ४ )

उदा-उ  द्ध  व  शां  त  व  न  क  र  जा  एकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    _   U  _   U   U  U  U  U  _१४
मात्रा२   २    १   २    १   १   १  १    १    २
उदा-त्या  गो  कु  ल  वा  सि  ज  नां  चेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_     _    U    U  _   U   U   _   _१४
मात्रा२   २    १      १   २    १   १  २   २

११) बालानंद

एकूण मात्रा  १४   (८ + ६ )

उदा-आ  नं  दी  आ  नं  द  ग  डेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    _   _    _    _   U  U  _१४
मात्रा२   २    २    २   २   १   १  २
उदा-इ  क  डे  ति  क  डे  चो  हि  क  डेएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU   U   _  U   U   _   _   U    U  _१४
मात्रा१    १   २  १   १    २   २    १    १    २

१२) भूपतिवैभव

एकूण मात्रा-२२

प्रत्येक चरणात ( २ + ८ + ८ + ४) असे २२  मात्रांचे गट असतात व याला ( १४ + ५ ) = १९ मात्रांचा अंतरा असतो.

उदा-भू   प  ती   ख  रे   ते   वै  भ  व  सु  ख  से  वी  तीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    U   _    U   _   _   _   U  U  U   U   _   _   _२२
मात्रा२    १    २    १   २  २  २    १    १  १    १  २    २  २

१३) अक्रूर

एकूण मात्रा-पहिल्या चरणात २० मात्रा व दुस-या चरणात १४ मात्रा असतात.

उदा-बा  नी  ज  ग  डे  नी  ज  ग  डे  ल  डि  वा  ळा एकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    _    U  U   _  _    U  U  _   U  U   _    _२०
मात्रा२   २    १    १  २  २     १  १   २   १  १    २    २
उदा-नी  ज  नी  ज  मा  झ्या  बा  ळाएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    U   _    U   _    _    _    _१४
मात्रा२    १   २     १   २    २   २    २

१४) केशवकरणी

एकूण मात्रा-याच्या पहिल्या चरणात ८ + ८ + ८+ ३ = २७ मात्रा असतात. व दुस-या चरणात ५ + ८ + ३ = १६ मात्रा असतात. केव्हा केव्हा १४ + ७ = २१ मात्रांचा अंतरा असतो.

उदा-के  श  व  क  र  णी  अ  द्भु  त  ली  ला ना  रा  य  ण तो क  साएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    U   U   U  U   _   _  U     U   _   _   _    _  U U    _ U   _२७
मात्रा२    १    १    १  १   २   २   १     १   २   २   २    २  १  १    २  १   २
उदा-त  या  चा  स  क  ल  ज  नां  व  र  ठ  साएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU   _   _   U   U    U  U   _   U  U  U  _१६
मात्रा१   २   २   १    १      १  १   २   १    १  १  २

१५) मुद्रिका

एकूण मात्रा-यातील पहिल्या चरण २१ मात्रांचा असतो. त्यांचे १० व ११ मात्रांचे दोन भाग पडतात. दुसरा चरण मोठा २७ मात्रांचा असून त्याचे १४ व १३ मात्रांचे दोन भाग पडतात.

उदा-का  उ  ठ  ता  खा  ली  ब  सा  त  रु  न  मं  ड  ळीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    U   U   _   _    _    U  _    U  U  U   _   U  _२१
मात्रा२    १    १    २   २    २   १   २   १   १   १   २   १    २
उदा-उ  प  चा  र  ठे  वि  ता  का  हा  स  म  ता  च  यो  ग्य  या स्थ  ळीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU  U  _   U  _    U  _    _    _    U   U  _   U  _    U   _   U   _२७
मात्रा१   १   २   १  २    १   २    २    २    १   १   २   १   २   १    २   १    २

१६) प्रणयप्रभा

एकूण मात्रा-प्रणयप्रभेत ध्रुवपद व अंतरा यांतील मात्रा अनुक्रमे (२+८+६) = १६ मात्रा व (८+८) = १६ मात्रा, अशा सारख्याच आहेत;चौथ्या चरणात त्या  ८+६ अशा १४ च मात्रा येतात

उदा-कि  ती  मौ  ज   दि  से  ही   प  हा  त  रीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU     _   U   U    U   _   _    U   _   U  _१६
मात्रा १    २    १   १     १  २    २     १    २   १  २
उदा-हे   वि  मा  न   फि  र  ते अ  धां  त   री                          ॥ ध्रु. ॥एकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    U   _    U   U    U   _  U  _  U   _१६
मात्रा२   १   २     १    १    १    २  १  २   १  २
उदा-खो  ल  न  दी  तू  न  का  पि  त पा  णीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_     U   U  _   U   U   _   U   U  _   _१६
मात्रा२    १   १   २   १   १    २   १   १   २   २
उदा-म  त्स्य  धा  व  तो  च  हु  बा  जूं  नीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU    _    _    U   _   U  U  _   _   _१६
मात्रा१     २    २   १    २   १   १  २   २   २
उदा-घा  र  च  अ  थ  वा  फि  र  ते  ग  ग  नीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रम_    U  U   U  U   _  U   U   _   U  U  _१६
मात्रा२    १   १   १   १   २   १   १   २   १   १   २
उदा-हु  बे  हू  ब  हे  त्या  च  प  रीएकूण मात्रा
लघू गुरु क्रमU  _   _   U  _   _   U   U  _१४
मात्रा१   २    २  १   २  २   १  १    २
Share this Post