शब्दसिद्धी व त्याचे प्रकार

/ मराठी व्याकरण

मराठी भाषेतील सर्वच शब्द मूळ मराठी भाषेमधील नाहीत. मराठी भाषेत संस्कृत, प्राकृत भाषेतील शब्दांचा तसेच अरबी, फारसी, हिंदी, कन्नड, पोर्तुगाल, इंग्रजी, तामिळ भाषेतील शब्दांचा समावेश आढळतो. मराठी भाषेतील काही शब्द इतर भाषेतील शब्दांच्या अपभ्रंशामधून आलेले आहेत.

 शब्द कसा तयार झाला आहे, म्हणजे सिद्ध कसा झाला आहे यालाच ‘शब्दसिद्धी’ असे म्हणतात. आज आपल्या भाषेत जो शब्दसंग्रह आहे त्यावरून शब्दांचे पुढीलप्रमाणे प्रकार पडतात –

अ) सिद्ध शब्द-

भाषेत जे मूल धातू किंवा मूल शब्द असतात त्यांना ‘सिद्ध शब्द’ असे म्हणतात.

(शब्दसिद्धीमध्ये तत्सम शब्द,तद्-भव शब्द आणि देशी शब्द हे तीनच प्रकार मोडतात.)

उदा.

 ये, जा, खा, पी, बस, उठ, कर, गा इत्यादी.

१) तत्सम शब्द

२) तद्-भव शब्द

३) देशी शब्द

४) परभाषीय शब्द

१) तत्सम शब्द-

जे संस्कृत शब्द मराठी भाषेत जसेच्या तसे आले आहेत त्यांना ‘तत्सम शब्द’ असे म्हणतात.

उदा. –

देवर्षि, संत, मंदिर, राजा, सूत्र, कलश, प्रकाश, पुण्य, कार्य, उपकार, नयन, कविता, नृप, भूगोल, चंचू, पुष्प, परंतु, भगवान, कर, सेना, धर्म, गुरु, पशु, अंध, जल, दीप, पृथ्वी, तथापि, कवि, वायु, भीती, पुत्र, अधापि, मति, पुरुष, शिशु, गुरु, मधु, जल, कन्या, तर्क, गंध, पिता, वृक्ष, सत्कार, दही, विचार, उत्सव, विद्वान, निस्तेज, कर, जगन्नाथ, दर्शन, उमेश, संगती, मंदिर, तिथी, सूर्य, स्वल्प, घृणा, पिंड, कलश, दंड, पत्र, ग्रंथ, उत्तम, आकाश, पाप, मंत्र, शिखर, गणेश, सभ्य, वृद्ध, संसार, प्रीत्यर्थ, परंतु, गायन, अश्रू, प्रसाद, अब्ज, राजा, संमती, घंटा,  बुद्धी, अभिषेक, श्रद्धा, प्रकाश, सत्कार, देवालय, तारा, समर्थन, उत्सव, दुष्परिणाम, समर्थन.

२) तद्-भव शब्द –

काही शब्द संस्कृतमधून मराठीमध्ये येतांना त्यांच्या मूळ रूपात काही बदल होतो अशा शब्दांना ‘तद्-भव शब्द’ असे म्हणतात.

उदा.-

 देऊळ, घडा, पर्ण, तृष्णा, शेत, आंधळा, मांजर, तण, आग, घर, पाय, भाऊ, सासू, सासरा, गाव, दूध, घास, कोवळा, ओळ, काम, घाम, फुल, आसू, धुर, जुना, चाक, धूळ, दिवा, पान, वीज, तहान, चोच, तण, माकड, अडाणी, उधोग, शेत, पाणी, पेटी, ओंजळ, काय, धुर, पंख, ताक, कान, गाय, माथा, मूल, अंजली, विनंती, साखर, चामडे.

३) देशी शब्द –

जे शब्द मराठी भाषिकांच्या बोलीभाषेमध्ये वापरले जातात अशा शब्दांना ‘देशी शब्द’ असे म्हणतात.

उदा.-

 मुलगा, घोडा, रेडा, चोर, झाड, हत्यार, दगड, धोंडा, डोळा, डोके, हाड, पोट, गुडघा, वारकरी, बोका, बाजारी, वांगे, झोप, खुळा, कंबर, पीठ, डोळा, लाजरा, वेढा, लाकूड, ओटी, वेडा, लूट, अंघोळ, उडी, शेतकरी, आजार, रोग, ओढा, चिमणी, मळकट, धड, ओटा, डोंगर, फटकळ, धोंडा, गार, ढेकूण, अबोला,लुगडे.

४) परभाषीय शब्द –

संस्कृतशिवाय इतर भाषांमधून मराठी भाषेमध्ये आलेल्या शब्दांना ‘परभाषीय शब्द’ असे म्हणतात.

१) इंग्रजी शब्द-

 टेबल, टेलिफोन,टी.व्ही., हॉस्पिटल, डॉक्टर, सर्कस, पेशंट,नर्स,कोर्ट, पेन, इंजेक्शन, सायकल, स्टेशन, बस, ऑफिस, फाईल, पास, कप, ड्रायव्हर, फी, बॉल, रेल्वे,स्टॉप, एजंट, सिनेमा, पॅंट, ब्रेक, बॅट, पोस्ट, तिकीट, मोटर, कंडक्टर, नंबर, टीचर, मास्तर, सर, मॅडम, पेपर, बटन ड्रेस, ग्लास, रेडिओ,पार्सल इ.

२) पोर्तुगीज शब्द –

  बिस्कीट, परात, कोबी, बटाटा, तंभाखू, पगार, बिजागरी, साबण ,काडतुस, हापूस, चावी, घमेले, पायरी, लोणचे, मेज, फणस, तुरुंग, तिजोरी, लिंबू, पेरू इ.

३) अरबी शब्द-

  मालक, मुदत, शहर, अर्ज, इनाम, हुकूम, मेहनत, मजबूत, जाहीर, मंजूर, शाहीर, साहेब, ऐनहंगाम, नजर, नक्कल, जबाब, उर्फ, पैज, खर्च, मनोरा, बदल, बाद इ.

४) फारशी शब्द-

  अक्कल, हकिकत, रवाना, नोकरी, समान, दौलत, अत्तर, अब्रू, पेशवा, पोशाख, सौदागार, कामगार, गुन्हेगार, शरमिंदा , बाम, लेजीम, बाजार, गरीब, दिवाणखाना, डावपेच, शाहीर, मोहोर, सरकार,  महिना, मेवा, हप्ता, बागाईत इ.

५) कानडी शब्द-

 भाकरी, हंडा, भांडे, अक्का, गाजर, दाभण, अण्णा, पिशवी, खोली, बांगडी, पगडी, लवंग, अडकित्ता, पडवळ, चाकरी, कडबोळी, पापड, खलबत्ता, किल्ली, तूप, चिंधी, गुंडी, विळी, ताई, रजई, तंदूर, चिंच, कोलदांडा, खोबरे, कणीक, चिमटा, नथ, तांब्या, उडीद, पाट, गाल, उसळ, काका, टाळू, गादी, खिडकी, गच्ची, बांबू, ताई, गुंडी, गाडगे, भंगार, मुंडासे इ.

६) गुजराती शब्द-

 गर्बा, छोकरा, सदरा, दलाल, खादी, ढोकळा, घी, डबा, दादर, रिकामटेकडा, इजा, आवकजावक इ.

७) हिंदी शब्द-

जवान, दाम, बच्चा, बात, मंजूर, मिलाप, दिल, करोड, बेटा, तपास, और, नानी, इमली इ.

८) तुर्की शब्द

 कजाग, कालगी, बंदूक

९) कोकणी शब्द-

गजाली

१०) तेलगू शब्द

गदारोळ, ताळा,किडूकमिडूक, शिकेकाई, बंडी, टाळे, अनारसा.

११) तामिळ शब्द-

चिल्लीपिल्ली, सार, डबी , टेंगुळ, मठ्ठा.

ब) साधित शब्द

मूळ धातूंना म्हणजेच सिद्ध शब्दांना प्रत्यय किंवा उपसर्ग लागल्यानंतर जे शब्द तयार होतात त्यांना ‘साधित शब्द’ असे म्हणतात.

साधित शब्दांचे पुढीलप्रमाणे चार मुख्य प्रकार पडतात

१) उपसर्गघटित

२) प्रत्ययघटित

३) अभ्यस्त

४) सामासिक

१) उपसर्गघटित शब्द-

शब्दाच्या पूर्वी जी अक्षरे जोडली जातात त्यांना उपसर्ग असे म्हणतात. तसेच अशी अक्षरे जोडून जे शब्द तयार होतात त्या शब्दांना ‘उपसर्ग घटित शब्द’ असे म्हणतात.

उदा.

 अहिंसा, प्रतिकार, अपकीर्ती, अभय,अनुभव, अपयश, अधिकार, अवगुण,अधिपती, उपहार,आकार, साकार, इ.

वरील उदाहरणामध्ये शब्दांना अनु, अ,अप, अधि, अव, अधि, उप, आ, सा, प्रति. उपसर्ग लागलेले आहेत.असे उपसर्ग लागून तयार होणार्‍या शब्दांना उपसर्ग घटित शब्द असे म्हणतात.

२) प्रत्ययघटित शब्द-

धातूच्या किंवा शब्दांच्या पुढे एक किंवा अधिक अक्षरे जोडली गेल्यामुळे प्रत्यय तयार होतात व तयार होणार्‍या शब्दांना ‘प्रत्ययघटित शब्द’ असे म्हणतात.

उदा.

जडत्व, जनक, जननी, जनता, लाजाळू, गाडीवाला इ.

वरील उदाहरणामध्ये शब्दांना त्व,न,क,नी, ता, ळू, वाला  असे प्रत्यय लागलेले आहेत.असे प्रत्यय लावून तयार होणार्‍या शब्दांना ‘प्रत्ययघटित शब्द’ असे म्हणतात.

३) अभ्यस्त शब्द-

एखाद्या शब्दांत काही अक्षरांची अथवा एका शब्दाची पुनरावृत्ती झालेली असते,अशा शब्दांना ‘अभ्यस्त शब्द’ असे म्हणतात.

उदा.

मऊमऊ, पडझड, आतल्याआत, बडबड, शेजरीपाजारी, किरकिर इ.

अभ्यस्त शब्दांचे खलीलप्रमाणे तीन प्रकार पडतात-

अ) पूर्णाभ्यस्त

ब) अंशाभ्यस्त

क) अनुकरणवाचक

अ) पूर्णाभ्यस्त-

एक पूर्ण अर्थाचा शब्द जेव्हा पुन्हा येऊन जोडशब्द तयार होतो त्याला पूर्णाभ्यस्त शब्द असे म्हणतात.

उदा.

नाम- हळहळ, कावकाव, पैसाच पैसा, देशदेश.

विशेषण- मऊमऊ, जडजड, थंडथंड, कडूकडू.

क्रियापद- गुणगुण, खाऊनखाऊन

अव्यय- समोरासमोर, कुठेकुठे, हळूहळू.   

ब) अंशाभ्यस्त-

जेव्हा पूर्ण शब्द हा जोडशब्दात जशाच्या तसा पुन्हा न येता एखादे अक्षर बदलून येतो तेव्हा त्या जोडशब्दाला अंशाभ्यस्त शब्द असे म्हणतात.

नाम- झाडबीड, जाळपोळ, शेजारीपाजारी, गांवबीव, चोरबीर

विशेषण- अडवातिडवा, तिखटंबिखट, गोडधोड, फाटकातुटका

क्रियापद- तळमळ, लटपट, बोलणेचालणे, उठताबसता

अव्यय- इकडेतिकडे, लगबग, आरपार.

क) अनुकरणवाचक-

काही शब्दांमध्ये एखादा ध्वनिवाचक शब्द पुन्हापुन्हा येतो म्हणजेच त्याची पुनरावृत्ती होते, तेव्हा अशा शब्दांना अनुकरणवाचक/नादानुकारी शब्द असे म्हणतात.

उदा.

फुरफुर, किरकिर, खदखद, रिमझिम, खळखळ, घणघण, कडकडाट, टिकटिक, गडगड कलकल इ.

४) सामासिक शब्द-

जेव्हा दोन किंवा अधिक शब्द एकमेकांमधील परस्पर संबंधामुळे एकत्र लिहिले जातात, अशा एकत्र येऊन तयार होणार्‍या शब्दांना ‘सामासिक शब्द’ असे म्हणतात. 

उदा.

पोळपाट,दारोदार,देवघर इ.